Artykuły o Coachingu | Coaching artykuły)

Bliskie związki. Od czego zależy nasze poczucie satysfakcji lub jej braku?

Istotą miłości jest zmiana, a tym, co sprzyja  budowaniu satysfakcjonującej relacji między partnerami jest postawa wyrażająca szacunek dla drugiej osoby oraz rozwijanie umiejętności otwartej komunikacji. Czynniki utrudniające ludziom czerpanie radości ze związku to między innymi sztywne, zapożyczone od innych i nieprawdziwe skrypty oraz schematy myślenia o miłości a także postrzeganie partnera jako osoby mniej ważnej i mniej wartościowej. 

1. Czym są bliskie związki i co je charakteryzuje?

            Troska i zaabsorbowanie drugą osobą, chęć pomagania i wspierania jej a nawet swego rodzaju uzależnienie; potrzeba fizycznej bliskości partnera, pragnienie by  spełniał on nasze oczekiwania, oraz dążenie do intymności, czyli bliskiego, pełnego zaufania kontaktu  – oto elementy, które charakteryzują relację osób pozostających  w bliskim związku (Rubin 1970, za: Wojciszke, 2002, s.293; także Dwyer, 2005, s.32). Mówiąc: „bliski związek” mam na  myśli miłość, czyli uczucie jakościowo różne i opisywane przez inne teorie niż, atrakcyjność interpersonalna, lubienie czy przyjaźń. W literaturze można znaleźć wiele typologii i rozróżnień rodzajów bliskich związków. Poniżej przedstawię krótko najważniejsze z nich.

Berscheid i Walster (1978) (za: Dwyer, 2005, s.30) oddzielają miłość przyjacielską (uczucie jakościowo podobne do lubienia lecz cechujące się większym natężeniem) od namiętnej, czyli romantycznej. Różnice między tymi dwoma uczuciami prezentuję poniżej.

Tabela 1: Różnice między miłością przyjacielską i namiętną wg Bersheid i Walster (1978). Opracowanie własne na podstawie Dwyer D. „Bliskie relacje interpersonalne”,GWP,  2005, s. 30-31

Rozróżnienie między miłością i przyjaźnią wydaje się być intuicyjne i oczywiste, jednak opis, który proponują cytowani autorzy uważam za niepełny i nierozłączny. Cechy miłości przyjacielskiej bardzo często występują w relacjach miłosnych między ludźmi, ponadto elementy „negatywne” miłości, takie jak zazdrość, czy lęk bywają też obecne w związkach przyjacielskich.

            Ciekawej charakterystyki miłości dokonał Rubin (Dwyer, 2005, Wojciszke, 2002). Zwrócił on uwagę na składniki tego uczucia, którymi są: przywiązanie, troska i intymność. Przywiązanie jest opisywane jako „silna potrzeba fizycznej obecności ukochanej osoby i wsparcia z jej strony oraz pragnienie, by spełniała ona nasze oczekiwania” (Dwyer, 2005, s.32).  W opisie tego elementu widać wyraźnie odniesienie do relacji przywiązania, która występuje między matką a niemowlęciem. Tego rodzaju podobieństwo relacji (para zakochanych oraz diada: matka- dziecko) potwierdzają liczne wyniki badań (m.in. Hazan i Shaver, 1987; Mickelson, Kessler, Shaver, 1997, Waters i in., 1995, za: Wojciszke, 2002, s.295), które sugerują istnienie ciągłości stylów przywiązania przez całe życie. Oznacza to, że ludzie dorośli  powtarzają wzorzec relacji jaka łączyła ich w dzieciństwie z rodzicami. Drugi składnik miłości – troska- jest rozumiana przez Rubina jako chęć otaczania opieką bliskiej osoby, gotowość do pomagania jej i wspierania. Intymność, jako trzeci element, oznacza w omawianej teorii, dążenie do bliskości i zażyłości oraz wzajemne zaufanie. Wymienione przez Rubina składniki przywodzą na myśl koncepcję rozwoju człowieka stworzoną przez Eriksona (Erikson, 1996). Przywiązanie odnosiłoby się to pierwszego etapu rozwoju, kiedy kształtuje się podstawowe zaufanie konieczne dla dalszego życia, intymność to etap wczesnej dorosłości, w którym najważniejszym zadaniem człowieka jest nawiązanie bliskiego związku (np. małżeństwo), zaś troska to główna forma działania w średniej dorosłości, kiedy otaczamy opieką i wsparciem innych ludzi. Połączenie tych trzech elementów wydaje mi się niezwykle trafnym i ciekawym opisem miłości, który wskazuje na różne potrzeby człowieka i różne formy oraz etapy dojrzałości, które są konieczne dla zbudowania relacji z drugą osobą. To, czego mi jednak brakuje w modelu Rubina to aspekt namiętności czy seksualności, który wydaje się być podstawą bliskich związków.

            Trójelementowy model miłości zbudował także Sternberg (Dwyer 2005, Wojciszke, 2002). Składniki, które wyróżnił jako podstawowe to intymność (element emocjonalny obejmujący dzielenie się, zrozumienie i wspieranie, a także ciepło w związku), namiętność (składnik motywacyjny związany z seksualnością i stanem zakochania oraz z zaspokajaniem potrzeby własnej wartości i afiliacji) i zaangażowanie (element poznawczy oznaczający podjęcie zobowiązania wobec drugiej osoby dotyczący budowania i wspierania trwałości związku). Różne kombinacje wymienionych elementów tworzą siedem typów miłości takich jak: lubienie, zakochanie, miłość pusta, romantyczna, przyjacielska, fatalna i kompletna. Sternberg zwraca uwagę na natężenie i czas trwania każdego ze składników miłości. „Siły” i wielkość każdego z nich są inne i nie zmieniają się równolegle. Autor twierdzi, iż to, z jaką elastycznością reagujemy na naturalny proces fluktuacji poszczególnych składników miłości jest wyznacznikiem zadowolenia ze związku.

            Kolejnym autorem, który opisuje rodzaje bliskich relacji jest John Lee. Wyróżnia on trzy podstawowe archetypy takie jak storge, eros i ludus, na których zasadzają się kolejne – pochodne rodzaje miłości: agape, pragma i mania. Storge oznacza miłość rozumianą jako przyjaźń i troskę, które są uczuciami spokojnymi o umiarkowanej  intensywności. Eros to inaczej namiętność i fascynacja drugą osobą a także silnie przeżywana intymność i zaangażowanie. Ludus  jest to rodzaj miłości oparty na zabawie i manipulacji. Występuje tu raczej małe zaangażowanie. Agape, według Johna Lee, to połączenie storge i eros. Jest to niemalże doskonały typ miłości opisywanej jako bezwarunkowa relacja oparta na dawaniu i przebaczaniu, w której partnerzy nie oczekują wzajemności. Pragma  oznacza miłość z rozsądku, racjonalną lokatę uczuć. Stanowi w omawianej koncepcji połączenie storge i ludus. Osoba, która kocha w ten sposób zwykle bardzo starannie wybiera sobie partnera  i związuje się z kimś, kto najlepiej spełnia jej potrzeby i oczekiwania. Mania  określana jako obsesja i opętanie łączy w sobie cechy ludus i eros. Osoby zaangażowane w ten rodzaj miłości wydają się być bez reszty pochłonięte partnerem oraz własnymi uczuciami wobec niego. Występuje tu znaczna przewaga namiętności nad intymnością i zaangażowaniem (Dwyer, 2005, Wojciszke, 2002).

2. Jak zmienia się miłość?

            Opierając się na trzech składnikach miłości wyróżnionych przez Sternberga (namiętność, intymność, zobowiązanie) Bogdan Wojciszke opracował teoretyczny model ukazujący dynamikę miłości (Wojciszke, 1993). Pierwsza faza miłości to zakochanie. Na tym etapie mamy do czynienia ze wzrostem natężenia wszystkich trzech czynników miłości, chociaż najszybciej rośnie wskaźnik namiętności. Kolejny etap to romantyczne początki, w których namiętność i intymność nasilają się, jednak nie występuje jeszcze dostatecznie wyraźnie czynnik zobowiązania. Jest to ten moment w rozwoju związku gdy pierwsze uczucie zakochania zostaje odwzajemnione przez partnera i rozpoczyna się proces budowania zaufania. Istotnym elementem zachowania się ludzi wobec siebie jest tutaj przewidywalność, która stanowi podstawę do budowania wiary w przywiązanie partnera a to z kolei jest warunkiem wejścia w kolejną fazę miłosnej relacji - miłość kompletną. W tej fazie związku występuje apogeum intensywności wszystkich trzech składników miłości i najważniejszą cechą relacji jest współzależność partnerów. Niestety miłość kompletna nie jest stanem trwałym. Kiedy w związku zaczyna być coraz mniej namiętności, jest to znak, że wkraczamy w kolejną fazę czyli miłość przyjacielską, która bywa najdłuższym z  etapów bliskiej relacji. Jeśli dwoje ludzi nie wystarczająco dba o związek, to zanika między nimi intymność i możemy mówić o związku pustym. Gdy jednak zabraknie i tego ostatniego czynnika, którym jest zobowiązanie, to związek się rozpada (Wojciszke 1993, 2002).  Model stadiów miłości Wojciszke jest pewnym konstruktem teoretycznym. Kolejne fazy miłości nie zawsze w życiu występują w przedstawionej przez autora kolejności, niektóre stadia mogą się w ogóle nie pojawić. To, co wydaje mi się najważniejsze w koncepcji Wojciszke, to fakt, że istotą miłości jest dynamika. Uczucia do drugiej osoby zmieniają się i nie musi to wynikać ze specyficznych   okoliczności, ale z samej natury stanu jakim jest miłość. 

3. Od czego zależy satysfakcja i zadowolenie ze związku?

            Analiza literatury po kątem wyznaczników zadowolenia ze związku pozwala wyróżnić  czynniki wewnętrzne (indywidualne), zewnętrzne, oraz takie, które wynikają z samej relacji pomiędzy dwiema osobami.

            Zaczynając od elementów wewnętrznych, za Virginią Satir można powiedzieć, że „natura związku zależy w wielkim stopniu od poczucia własnej wartości każdego z partnerów” (Satir 2000). W związkach funkcjonujących prawidłowo, czyli takich, w których obie strony czerpią satysfakcję i radość z łączącej je relacji każdy z partnerów stoi „na własnych nogach”. Jest to warunek przyjęcia odpowiedzialności za związek oraz podstawa poczucia równości między ludźmi. Niezwykle istotna jest też wewnętrzna gotowość każdego z partnerów do szczerości emocjonalnej nie tylko wobec drugiego człowieka ale też wobec samego siebie.

            Ogromne znaczenie, jeśli chodzi o zadowolenie ze związku, mają czynniki związane z samą relacją między partnerami. Na początku warto zwrócić uwagę na to, że najczęściej podtrzymujemy i zacieśniamy kontakty z tymi ludźmi, z którymi zgadzamy się co do poglądów i przekonań o świecie. Mówi się też o tym, że na głębszą  i bliższą relację mają większą szansę te osoby, które są do siebie pod różnymi względami podobne (np. jeśli chodzi o wartości, wyznanie, status społeczno-ekonomiczny, a nawet fizyczne podobieństwo rysów twarzy) (Aronson, Wilson, Akert, 1997; Wojciszke, 2002; Mellibruda 2003). Innym czynnikiem sprzyjającym satysfakcji ze związku jest otwarty sposób komunikowania się. Istotna jest tu jasność i spójność w porozumiewaniu się. Szczególnie ważna jest też postawa skupiona na partnerze, czyli szczera, aktywna i  świadoma obecność oraz uważność w słuchaniu tego, co przekazuje nam druga osoba.  Istotą postawy nastawionej na partnera jest  traktowanie go jako osoby wyjątkowej i jedynej w swoim rodzaju. Ponadto dobrze jest jeśli partnerzy potrafią jasno i wprost prosić o to, czego pragną, biorą odpowiedzialność za własne czyny i dotrzymują obietnic. Istotne jest także aby dawali sobie pełne prawo do wypowiadania swojego zdania na dowolny temat oraz wspierali się w realizacji marzeń i planów (Satir, 2000). Czynnikami sprzyjającymi satysfakcji są  także takie umiejętności interpersonalne jak: otwarty na doznania drugiej osoby sposób komunikowania się cechujący się brakiem obaw przed osłanianiem swojego prawdziwego „ja”. Dużą rolę odgrywają też umiejętności „wyrażania i adekwatnego intepretowania uczuć własnych i partnera” (Janicka, Niebrzydowski, 1994). Warto także zwrócić uwagę na empatię, która w związku sprzyja bliskości między partnerami oraz pozwala rozumieć i antycypować zachowania drugiej osoby. Wysoki poziom empatii koreluje silnie z poczuciem zadowolenia ze związku (Janicka, Niebrzydowski, 1994). Inne czynniki wpływające pozytywnie na zadowolenie ze związku to intymność i bliskość. Szereg badań wskazuje na to, że ludzie o dużej motywacji do bliskości wykazują wysoki poziom szczęścia  i zadowolenia z małżeństwa. Mężczyźni pozostający w związkach cechujących się intymnością wykazują niższy poziom napięcia (rozumianego jako lęk, kłopoty ze zdrowiem i nadużywanie alkoholu) i niższy poziom niepewności (definiowanej jako martwienie się, wątpliwości i lęk o sytuację ekonomiczną), rzadziej notuje się też u nich zawały serca. Kobiety opisujące swoje związki jako pełne zaufania i  intymności rzadziej chorują na depresję (Plopa, 2005). Do czynników wpływających na poczucie zadowolenia ze związku można też zaliczyć podział władzy między partnerami. Jeśli chodzi o kobiety, „im większą mają one możliwość uczestniczenia w podejmowaniu decyzji i im bardziej mężowie dzielą z nimi odpowiedzialność za rozwój dzieci, tym większa jest ich satysfakcja ze związku” (Plopa, 2005, s.122). W przypadku mężczyzn badania pokazują, że „ich zadowolenie ze związku jest mniejsze gdy kobiety mają większy niż oni  udział w podejmowaniu decyzji” (Plopa, 2005, s.122). Co ciekawe, osoby, które postrzegają siebie samych jako mających większy wpływ na podejmowanie decyzji w związku cenią bardziej siebie niż swoich partnerów, wykazują mniej uczuć pozytywnych do drugiej osoby oraz są mniej szczęśliwe i mniej zadowolone z życia seksualnego (Plopa, 2005).

            Do czynników zewnętrznych wpływających na satysfakcję ze związku można zaliczyć pracę zawodową. Zadowoleniu ze związku sprzyja pozostawanie w rolach zawodowych (a nie tylko domowych) zarówno przez kobiety jak i mężczyzn. „Osoby niepracujące i zajmujące się domem częściej ujawniają podwyższony poziom depresji” (Plopa, 2005, s.121). Zarówno kobiety  jak i mężczyźni, którzy pracują zawodowo wykazują wyższy poziom zadowolenia ze związku w porównaniu z osobami niepracującymi, jednak istotną zmienną, która warunkuje to zadowolenie jest fakt, czy  partnerzy popierają i odnoszą się z szacunkiem do zajęć zawodowych badanych osób.

4. O niektórych czynnikach utrudniających budowanie satysfakcjonujących związków

Ciekawe zjawisko dotyczące niepowodzeń w miłosnych związkach opisał Jerzy

Mellibruda. Zwraca on uwagę, że w niektórych relacjach bywa tak, iż ludzie nie wyrażają swoich własnych potrzeb ani indywidualności, lecz przejmują pewne wzorce poprawnych, czy idealnych zachowań z literatury, telewizji lub od innych osób. Oczywiście wszyscy żyjąc w kulturze przejmujemy różne modele i skrypty działań – także odnoszące się do bliskich związków- jednak jeśli zamienia się to w swego rodzaju wcielanie się w role innych i trwa przez całe życie, to może być poważną przeszkodą w nawiązywaniu i podtrzymywaniu  satysfakcjonujących relacji. Opisane wyżej zachowanie wynika z braku gotowości do własnych poszukiwań związanych z odpowiednim sposobem bycia blisko z drugim człowiekiem. Oprócz tych matryc zachowań i przejmowania czyichś ról zjawiskiem negatywnym są tak zwane „mitologie romantycznej miłości” (Mellibruda, 2003, s.35). Są to stereotypowe i nieprawdziwe przekonania na temat bliskich relacji, które głęboko zakorzenione utrudniają swobodne komunikowanie z drugą osobą. Do tego typu przekonań można zaliczyć między innymi takie: Istnieje tylko jedna ważna osoba na świecie. Bez niej nie mógłbym być szczęśliwy, Muszę być zawsze lepszy od potencjalnych rywali, Muszę zawsze otrzymywać od partnera bezwarunkową aprobatę, nie może on mnie krytykować ani być znudzony tym, co robię, Powinniśmy zaspokajać nawzajem i lepiej niż ktokolwiek inny wszystkie nasze potrzeby we wszystkich sferach życia. Te schematy cech drugiej osoby albo schematy związane z miłością bywają bardzo głęboko zakorzenione w świadomości. Jednocześnie są one wysoce nierealistyczne i raczej w każdej bliskiej relacji  będą się zdarzały takie sytuacje, które są niezgodne z owymi przekonaniami. Osoba może mieć wówczas duży dysonans poznawczy z tym związany, może czuć się rozczarowana partnerem lub samą relacją oceniając ją jako daleką od ideału i co za tym idzie, może odrzucać kolejnych partnerów albo być nieszczęśliwa w bliskich związkach.  

4. Podsumowanie

            Miłość jest zjawiskiem wielowymiarowym i nieustanie zmieniającym się. Istnieje wiele koncepcji ukazujących typologie bliskich związków: od lubienia i miłości przyjacielskiej do miłości kompletnej. Składnikami miłości wyróżnianymi przez badaczy są intymność, namiętność, zaangażowanie ale także troska i przywiązanie. Tym, co sprzyja tworzeniu udanych relacji z ludźmi są: poczucie własnej wartości, rozwinięte umiejętności otwartej komunikacji interpersonalnej oraz postawa nastawiona na partnera. Szczęśliwe w związkach osoby wskazują na dużą rolę empatii i intymności w budowaniu satysfakcjonujących relacji. Tym, co sprzyja zadowoleniu w bliskich związkach jest równy podział władzy (wspólne podejmowanie decyzji) oraz pozostawanie dwojga ludzi w rolach zawodowych. Czynnikami utrudniającymi nawiązywanie i podtrzymywanie miłości są utarte i nieprawdziwe mity na temat związków i idealnych partnerów.

Bibliografia:

Aronson E., Wilson T., Akert R., (1997), Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań: Zysk i S-ka, s.351-379

Dwyer D. (2005), Bliskie relacje interpersonalne, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne

Janicka I, Niebrzydowski L.(1994), Psychologia małżeństwa, Łódź:Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego

Mellibruda J. (2003), Ja, ty, my, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii Zdrowia PTP

Satir V. (2000), Rodzina. Tu powstaje człowiek, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne

Plopa M. (2005), Psychologia rodziny. Teoria i badania, Elbląg: Wydawnictwo Elbląskiej Uczelni Humanistyczno - Ekonomicznej

Wojciszke B.(2002), Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Warszawa: Scholar 

Wojciszke B.(2003), Psychologia miłości, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne